کارشناسان مربوط بخوبی می‌دانند که نخستین سوال برای هر محققی در نظرسنجی، حجم نمونه است که باید متناسب با جمعیت منطقه باشد تا بتوان نتیجه آن را به کل تعمیم داد ضمن آن که این نمونه‌ها باید بتوانند تمام اقشار منطقه را نمایندگی کنند.
انتخاب و نوع ادبیات سوالات پرسشنامه نیز می‌تواند تاثیر بسزایی در نتیجه آن داشته باشد، به عنوان مثال چندی پیش در آمریکا نظرسنجی صورت گرفت با این سوال که آیا با هدف صرفه‌جویی در مصرف بنزین با افزایش تدریجی بهای آن از 5 سنت تا 50 سنت موافقید؟ 65 درصد پاسخ‌ها منفی بود، اما مدتی بعد نظرسنجی دیگری صورت گرفت با این سوال، آیا بهتر است مردم آمریکا مجبور باشند به نفت و بنزین کشورهای خارجی وابسته باشند یا با افزایش تدریجی بهای بنزین مصرف آن محدودتر شود، شما به‌عنوان یک آمریکایی کدام را ترجیح می‌دهید؟ این بار 71 درصد از پاسخگوها با افزایش تدریجی بهای بنزین موافقت کرده بودند!
بر این اساس طراحی پرسشنامه امری است که متخصصان خود را دارد و تنها پژوهشگران حرفه‌ای می‌توانند ابعاد مختلف یک سوال را ارزیابی کنند و یک سوال را در راستای اهداف طرح طراحی کنند. از طرفی معمولا برای سوال‌های کلیدی سوال دیگری به شکل دیگری در داخل پرسشنامه گنجانده میشود تا از دریافت بدون انحراف پاسخ صحیح اطمینان حاصل شود و نکته مهمتر بعدی این است که پرسشنامه باید از نظر روایی و اعتبار مورد سنجش قرار گیرد. روایی پرسشنامه با بررسی کارشناسان فنی و استادان روش تحقیق مورد سنجش و بررسی قرار می‌گیرد و اعتبار پرسشنامه هم باید با آزمون‌های آماری مشخصی مورد سنجش قرار بگیرد. پس از جمع‌آوری داده‌ها نوبت به چگونگی دسته‌بندی آنها و چگونگی تجزیه و تحلیل آنها می‌رسد که در این مرحله نیز باید براساس قوانین و فرمول‌های خاص آماری نتایج بدون هیچ‌گونه اعمال سلیقه شخصی به دست آید که در ایران مانند خیلی موارد دیگر این مساله جدی گرفته نمی‌شود و ما می‌بینیم بسیاری از افراد و شرکت‌ها بدون تجربه و دانش کافی اقدام به نظرسنجی می‌کنند. در فصول انتخابات نتایج نظرسنجیهای متعددی در مطبوعات و دیگر رسانه‌ها به مردم ارائه میشود که گاه نتایج هر کدام با دیگری در یک موضوع مشترک تفاوت‌های اساسی دارد این موضوع نشان می‌دهد که علاوه بر این که نظرسنجی، علمی انجام نشده، این احتمال نیز وجود دارد که تنها براساس خواست احزاب و برای القای نظر خود به مردم انجام گرفته باشد.
در کشور ما نظرسنجیهای علمی از سوی مراکز معتبری همچون وزارت اطلاعات، مرکز تحقیقات صداوسیما و نظرسنجی و افکارسنجی جهاد دانشگاهی انجام می‌گیرد و نتایج بسیاری از این نظرسنجیها تنها به رده‌های بالای مسوولان نظام داده میشود تا براساس آن از شرایط کشور اطلاع یافته و تصمیم‌گیری‌های صحیح و کارشناسانه داشته باشند. بنابراین نتایج آن معمولا به صورت محرمانه باقی خواهد ماند و شاید هیچ‌گاه منتشر نشود.
سایت‌هایی که نظرسنجی می‌کنند
در سال‌های اخیر و با فعالیت سایت‌ها و خبرگزاری‌ها نظرسنجی‌هایی نیز به صورت مجازی انجام می‌گیرد. نظرسنجی از طریق پیام کوتاه نیز شکل دیگری از نظرسنجی است که برخی برنامه‌های تلویزیونی از آن استفاده می‌کنند که البته صحت و سقم آنها کمتر مورد تایید مراکز معتبر است.
هم‌اکنون و در آستانه دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، نظرسنجیهای زیادی درباره نتایج این انتخابات توسط گروه‌ها، احزاب سیاسی و برخی تشکل‌های مردمی صورت می‌گیرد. هرچند فرآیند نظرسنجی غالبا به صورت توزیع پرسشنامه‌های کاغذی انجام میشود، اما بعضا از امکانات و ظرفیت‌های اینترنتی و پیام کوتاه نیز برای این منظور استفاده میشود. البته در مواردی هم نظرسنجی به صورت گرفتن شماره تلفن افراد به صورت تصادفی انجام شده است.
هرچند در نظرسنجی سنتی به صورت مستقیم و چهره به چهره، یا ارسال پرسشنامه با پست یا درج نظرسنجی در رسانه‌های نوشتاری همچون روزنامه و مجله با مشکلات و معایب زیادی روبه‌رو می‌شویم، اما نظرسنجیهای الکترونیکی نیز خالی از عیب نیستند. از جمله این معایب را می‌توان عدم امکان دسترسی همه جامعه آماری مورد نظر به اینترنت عنوان کرد؛ زیرا در کشور ما حدود 7 میلیون نفر به اینترنت دسترسی دارند که این تعداد در مقایسه با جمعیت واجد شرایط رای‌دهنده درصد بسیار پایینی است. ضمن آن که ممکن است از همین تعداد نیز در محدوده زمانی نظرسنجی، درصدی امکان ارتباط با اینترنت را نداشته باشند. از دیگر معایب این روش، امکان رای دهی مکرر کاربر و عدم انتخاب نمونه آماری است.همچنین از مهمترین معضلات نظرسنجیهای اینترنتی را می‌توان دستکاری نتایج آن عنوان کرد که این کار بعضا از سوی مدیران سایت‌های اینترنتی انجام می‌گیرد. لذا با توجه به معایب ذکر شده، مبنا قرار دادن نتایج نظرسنجیهای الکترونیکی و اینترنتی به منظور قضاوت در مورد نتایج کل انتخابات امکان گمراه کردن تصمیم گیرندگان را به وجود می‌آورد.
در حال حاضر و در فضای انتخاباتی که در کشور ایجاد شده، احزاب و جناحها سعی دارند براساس نتایج نظرسنجی‌هایی که انجام داده‌اند، نامزد مورد حمایت خود را دارای بیشترین رای اعلام کنند.
با توجه به این‌که نتایج این نظرسنجیها ممکن است بر انتخاب مردم تاثیر بگذارد و موجب شود تا دیگر به دنبال بررسی افراد و برنامه‌های آنها نروند، برخی کشورهای جهان محدودیت‌هایی برای زمان انتشار این نتایج گذاشته‌اند. به عنوان مثال در سال 1977 انتشار نتایج نظرسنجیها در کشور فرانسه از 7 روز مانده به انتخابات ممنوع بود. همچنین موسسات تحقیقات بازار برای انجام یا انتشار نتایج نظرسنجیها در ایام انتخابات ملزم بودند تا نام سفارش دهنده، تعداد مصاحبه‌ها و زمان اجرای نظرسنجی را به هیات سنجش افکار عمومی گزارش دهند. علاوه بر این موارد، دستورالعمل و راهنمای فنی، هدف نظرسنجی، شیوه انتخاب پاسخگویان، چارچوب نمونه‌گیری، شیوه مصاحبه، متن پرسشنامه، نرخ بی‌پاسخی و حاشیه اطمینان نتایج منتشر شده از دیگر مواردی بود که این موسسات مجبور به ارائه آنها به هیات مذکور بودند و در صورت ضرورت روش استنتاج نتایج غیرمستقیم نیز آورده می‌شد. همچنین براساس مصوبه هیات دولت فرانسه در جولای 1997، پاسخگویان نباید از هویت سفارش‌دهنده نظرسنجی مطلع شوند.
همچنین در کشور سوئیس انتشار نتایج نظرسنجیها از 10 روز قبل از انتخابات ممنوع است که این دوره در سال 1996، 7 روزه بود و کشور همسایه ما یعنی ترکیه نیز انتشار نتایج نظرسنجیها از یک هفته پیش از انتخابات ممنوع است.
مردم به نتایج نظرسنجیها بی‌اعتمادند
ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تجربه برگزاری تقریبا هرسال یک انتخابات را به همراه دارد و در این 30 سال مشخص شده است که مردم کمتر به نظر احزاب و گروه‌های سیاسی و همچنین نتایج نظرسنجیها توجه نشان داده‌اند. در واقع در زمان انتخابات ریاست جمهوری که افراد محدودتری نامزد می‌شوند، مردم بیشتر به شخصیت‌ها رای می‌دهند نه آنچه که احزاب بگویند، هرچند تبلیغات و سخنرانی‌ها تاثیرات بسزایی در انتخاب مردم دارد، اما افکار عمومی به نظرسنجی‌هایی که بیشتر هم نظرسازی بوده تا نظرسنجی کمتر توجه کر‌ده‌اند.
در کنار این موضوع آنچه اهمیت نظرسنجیها را در کشور، هر چه بیشتر کاهش می‌دهد، رویکردی است که مردم ما در خصوص انتخابات دارند. به این معنا که نظر تک‌‌تک افراد در خصوص یک کاندیدا می‌تواند تا روز انتخابات دچار تغییر و دگرگونی شود. این تغییر و دگرگونی از آنجا ناشی میشود که افراد چنان تحت‌تاثیر عوامل متعدد در تصمیم‌گیری هستند که می‌تواند تصمیم او را از زمان نظرسنجی تا زمان رای‌گیری تغییر دهد. بنابراین حتی اگر نظرسنجیها در کشورمان از پایه علمی خوب و حرفه‌ای برخوردار باشند، اما مشخص نیست نتایج نظرسنجی با آنچه نتایج انتخابات مشخص می‌کند همخوانی داشته باشد.
سمیرا یافتیان